آیین گوگری به‌عنوان سازوکار همبستگی در ایل بهمئی

به گزارش پایگاه خبری عصر آشنا: ایل بهمئی به‌عنوان یکی از شاخه‌های بزرگ قوم لر، تاریخی طولانی از زیست جمعی، کوچ‌نشینی و همزیستی مبتنی بر خویشاوندی دارد؛ زیستی که در آن، فرهنگ‌های همیاری و یاری‌رسانی جایگاهی محوری در حفظ نظم اجتماعی و مدیریت دشواری‌های معیشتی داشته‌اند. در چنین بستری، گوگری (برادری) صرفاً یک عمل کمک فیزیکی یا مشارکت موقت نیست، بلکه نوعی نظام اخلاقی–اجتماعی است که بر پیوندهای عمیق خویشاوندی، احترام متقابل و تعهد به جماعت استوار است. این آیین در موقعیت‌های مختلفی همچون عروسی و برگزاری مناسک شادی، مراسم سوگواری و عزاداری، فعالیت‌های کشاورزی و دامداری، ساخت‌وساز خانه، تأمین منابع مالی برای خانواده‌های نیازمند، و حتی مدیریت بحران‌های طبیعی و اجتماعی، همچون بیماری دام یا خسارات ناشی از کوچ، نقشی گسترده و چندلایه ایفا می‌کند.

مسئله اصلی این پژوهش آن است که گوگری چگونه از یک رفتار ساده کمک‌رسانی به سازوکاری پایدار برای همبستگی اجتماعی در ایل بهمئی تبدیل شده است؟ و این آیین چه کارکردهایی در نظم اجتماعی، بازتولید هویت، و استمرار سرمایه اجتماعی در جامعه بهمئی دارد؟ با وجود اهمیت این سنت در زیست جهان عشایری–روستایی جنوب غرب ایران، مطالعات جامعه‌شناختی درباره آیین‌های همیاری در فرهنگ لری و به‌ویژه در ایل بهمئی بسیار محدود است؛ محدودیتی که ضرورت پژوهش حاضر را برجسته می‌سازد. این مقاله می‌کوشد با رویکردی تحلیلی، گوگری را به‌مثابه نهادی فرهنگی–اجتماعی بررسی کند و نشان دهد چگونه این آیین سنتی، همچنان در شرایط معاصر نیز کارآمدی خود را حفظ کرده است.

چارچوب نظری

برای تحلیل آیین گوگری(برادری) در ایل بهمئی به‌عنوان سازوکار همبستگی اجتماعی، بهره‌گیری از چند دستگاه نظری در جامعه‌شناسی و انسان‌شناسی ضروری است. نخست، نظریه همبستگی مکانیکی امیل دورکیم چارچوبی بنیادین فراهم می‌کند. دورکیم (۱۹۹۵) در تقسیم کار اجتماعی توضیح می‌دهد که در جوامع ساده و کم‌تفکیک‌یافته، انسجام نه از طریق وابستگی‌های کارکردی، بلکه بر اساس شباهت‌های فرهنگی، اشتراک ارزش‌ها و نظام‌های خویشاوندی شکل می‌گیرد. جامعه بهمئی نمونه‌ای روشن از این الگوست: ساختار پدرتباری، پیوندهای طایفه‌ای و حافظه مشترک تاریخی، بستر مناسبی برای شکل‌گیری آیینی چون گوگری فراهم می‌کند. در چنین جوامعی، یاری‌رسانی نه یک رفتار انتخابی، بلکه «توقع اجتماعی» و «وظیفه اخلاقی» است؛ چیزی که دورکیم از آن به «وجدان جمعی» یاد می‌کند (Durkheim, 1995).

از سوی دیگر، نظریه سرمایه اجتماعی کلمن (۱۹۸۸) و پوتنام (۲۰۰۰) امکان بررسی گوگری به‌مثابه شبکه‌ای از اعتماد، هنجارهای تعامل متقابل و روابط پایدار همکاری را فراهم می‌سازد. کلمن تأکید می‌کند که سرمایه اجتماعی در شبکه‌هایی شکل می‌گیرد که افراد در آن‌ها انتظار کنش متقابل دارند، و پوتنام نیز سرمایه اجتماعی را عامل تقویت مشارکت، اعتماد و انسجام می‌داند. گوگری مصداق بارزی از این مفهوم است؛ خانواده‌ها می‌دانند کمک امروز آنان، فردا به‌صورت حمایت متقابل بازمی‌گردد، چرخه‌ای که هزینه‌های زندگی جمعی را کاهش و احساس امنیت اجتماعی را تقویت می‌کند (Coleman, 1988; Putnam, 2000).

مفهوم اقتصاد اخلاقی در آثار ای. پی. تامپسون (۱۹۷۱) و جیمز اسکات (۱۹۷۶) برای فهم «منطق درونی» گوگری ضروری است. در اقتصاد اخلاقی، مبادلات نه بر اساس سود فردی، بلکه بر پایه اخلاق، انصاف، حیثیت و وجدان جمعی انجام می‌شود. گوگری، به‌ویژه در کمک در کشاورزی، عروسی یا ساخت‌وساز، یک «معامله اقتصادی» نیست؛ بلکه نوعی مبادله اخلاقی است که ارزش‌های طایفه‌ای و شرافت خانوادگی را تقویت می‌کند.

در رویکرد مردم‌شناسی ساختاری نیز آیین‌ها سازوکارهایی برای بازتولید نظم اجتماعی هستند. گوگری با تکرار الگوهای مشارکت، نقش‌ها و هنجارها، ساختار طایفه‌ای بهمئی را تثبیت می‌کند و قواعد مشخصی دارد: چه کسی باید کمک کند، کمک چه زمانی ضروری است، چه نوع کمکی انتظار می‌رود و ضمانت اجرا چیست.
پیوند گوگری با حیثیت طایفه‌ای و اعتبار خانوادگی نقش مهمی دارد؛ مشارکت گسترده منزلت اجتماعی خانواده را افزایش داده و از انزوای آنان جلوگیری می‌کند. همچنین، این آیین اعتماد افقی (میان خویشاوندان و هم‌طایفه‌ای‌ها) و عمودی (میان نسل‌ها و خانوارهای کوچک و بزرگ) را تقویت می‌کند. بدین‌ترتیب، گوگری نهادی فرهنگی–اجتماعی و سازوکاری کارآمد برای انسجام، همبستگی و تاب‌آوری اجتماعی ایل بهمئی است.

روش‌شناسی
این پژوهش از نوع توصیفی–تحلیلی و با رویکرد جامعه‌شناسی فرهنگی طراحی شده است تا آیین گوگری را به‌عنوان سازوکار همبستگی اجتماعی در ایل بهمئی تحلیل کند. داده‌ها از منابع متنوعی جمع‌آوری شده‌اند، از جمله تاریخ شفاهی ایل، گفت‌وگوهای میدانی پیشین، روایت‌های فرهنگی و مطالعات قوم‌نگاری. تحلیل داده‌ها بر پایه تفسیر جامعه‌شناختی و کارکردی آیین‌ها و کنش‌های جمعی انجام شد تا سازوکارها، ارزش‌ها و نقش‌های گوگری در نظم اجتماعی و بازتولید سرمایه اجتماعی ایل روشن شود

.
یافته‌ها و تحلیل

۱- تعریف گوگری در فرهنگ بهمئی: آیین گوگری در فرهنگ ایل بهمئی ریشه در مفاهیم اخلاقی و اجتماعی عمیقی دارد و واژه «گوگر» به معنای برادر، هم‌یار و همراهی وفادار به کار می‌رود که در هر شرایطی کنار فرد است. گوگری تنها یک کمک مادی یا فیزیکی نیست؛ بلکه نشان‌دهنده وفاداری، فریادرسی، سودرسانی، گره گشایی، مردانگی، حفظ آبرو و اعتبار خانوادگی است. ارزش‌های اخلاقی گوگری در رفتارهای روزمره، تصمیم‌گیری‌های جمعی و مناسبت‌های مختلف اجتماعی بازتاب می‌یابد و عملکرد آن در تقویت نظم و انسجام اجتماعی مشهود است. از منظر فرهنگی–معنایی، گوگری نمادی از همبستگی و مسئولیت جمعی است و ساخت معنایی آن با بافت لری–بهمئی پیوند خورده است؛ جایی که احترام به سنت‌ها و خویشاوندی گسترده، بنیاد روابط اجتماعی را شکل می‌دهد.
۲- عرصه‌های عملی گوگری: گوگری در عمل در چند حوزه کلیدی زندگی ایل بهمئی ظهور می‌یابد:
۱٫ عروسی‌ها: اعضای طایفه در پخت‌وپز، حمل وسایل، کارهای خدماتی و مشارکت مالی همکاری می‌کنند. این فعالیت‌ها علاوه بر کمک عملی، نشان‌دهنده مسئولیت جمعی و تقویت پیوندهای خانوادگی است.
۲٫ عزاداری‌ها: گوگری در مراسم سوگواری شامل برگزاری مراسم، کمک مالی به خانواده داغدار در قالب فاتحه‌خوانی و تقسیم وظایف میان اعضا می‌شود، به طوری که هیچ خانواده‌ای به تنهایی با بار عاطفی و اجرایی مواجه نمی‌شود.
۳٫ کشاورزی و دامداری: کارهای روزمره مانند شخم، درو، بیل‌زنی و جمع‌آوری محصول، معمولاً به صورت گروهی انجام می‌شود و خانواده‌های کم‌توان از این کمک بهره‌مند می‌شوند.
۴٫ کارهای ساختمانی: بنایی، حمل مصالح و سایر فعالیت‌های ساختمانی اغلب بدون دستمزد و با مشارکت طایفه‌ای انجام می‌شود.
۵٫ کمک مالی: قرض‌الحسنه و مشارکت جمعی برای حل مشکلات اقتصادی، از دیگر مظاهر گوگری است که پایه‌های اعتماد و همکاری را تقویت می‌کند.
۶٫ مدیریت بحران‌ها: در مواجهه با حوادث طبیعی یا اجتماعی مانند سیل، آتش‌سوزی، بیماری و سایر بحران‌ها، گوگری نقش مهمی در حمایت از خانوارهای آسیب‌پذیر ایفا می‌کند.

۳- کارکردهای اجتماعی گوگری: گوگری نه تنها عملی اقتصادی یا خدماتی است، بلکه کارکردهای اجتماعی متعددی دارد:

۱٫ تقویت همبستگی اجتماعی: مشارکت در گوگری احساس «ما–بودگی»، هویت مشترک و انسجام درونی ایل را تقویت می‌کند.

۲٫ تولید و بازتولید سرمایه اجتماعی: اعتماد میان اعضای طایفه، شبکه‌های حمایتی پایدار و انتظارات متقابل از طریق گوگری ایجاد و حفظ می‌شوند.

۳٫ مدیریت اقتصادی زندگی جمعی: گوگری هزینه‌های زندگی را کاهش داده، کارها را توزیع می‌کند و منابع مشترک را در دسترس قرار می‌دهد.

۴٫ کنترل هنجاری: قواعد گوگری الزام‌آور هستند؛ عدم مشارکت موجب سرزنش و کاهش حیثیت خانوادگی می‌شود و رفتارها در چارچوب هنجارهای طایفه‌ای تنظیم می‌شوند.

۵٫ انتقال ارزش‌های فرهنگی: جوانان با مشارکت در گوگری با اخلاق، فرهنگ همکاری و احترام به سنت‌های ایل آشنا می‌شوند.

۶٫ بازسازی هویت طایفه‌ای: مشارکت فعال هر خانواده در گوگری معیار سنجش منزلت و اعتبار طایفه‌ای است؛ بدین ترتیب، گوگری به بازتولید هویت جمعی و تثبیت نظم اجتماعی کمک می‌کند.

در مجموع، یافته‌ها نشان می‌دهد که گوگری یک سازوکار نهادمند و چندلایه است که همزمان نقش اقتصادی، اجتماعی، اخلاقی و هویتی دارد و انسجام، تاب‌آوری و همبستگی ایل بهمئی را حفظ می‌کند. این آیین نشان‌دهنده ارتباط پیچیده میان سنت، خویشاوندی، اخلاق و نظم اجتماعی است و به‌مثابه ستون فقرات ساختار جمعی ایل عمل می‌کند.

بحث و نتیجه‌گیری
یافته‌های پژوهش حاضر نشان می‌دهد که آیین گوگری در ایل بهمئی صرفاً یک رفتار پراکنده یا مناسک گاه‌به‌گاه نیست، بلکه یک سازوکار روساختی–زیرساختی همبستگی اجتماعی به شمار می‌آید. این آیین، از طریق شبکه‌های نهادمند یاری‌رسانی، قواعد اخلاقی و انتظارات متقابل، نقش محوری در بازتولید نظم اجتماعی و همبستگی مکانیکی در جامعه عشایری بهمئی ایفا می‌کند. گوگری نه تنها روابط خویشاوندی و طایفه‌ای را تقویت می‌کند، بلکه اعتماد، همکاری و هویت مشترک را در میان اعضای ایل بازتولید می‌نماید و از این طریق تاب‌آوری اجتماعی را افزایش می‌دهد.
همچنین، گوگری در مواجهه با چالش‌های ناشی از فردگرایی، مدرنیته، شهرنشینی و مهاجرت، به‌عنوان یک نهاد فرهنگی–اجتماعی انعطاف‌پذیر، همچنان کارکردهای خود را حفظ کرده است، اگرچه فرسایش تدریجی آن در برخی مناطق مشهود است. مشارکت فعال در گوگری، علاوه بر تقویت سرمایه اجتماعی، هنجارهای اخلاقی و فرهنگ همکاری را به نسل‌های جدید منتقل می‌کند و نقش بازتولیدی آن در ساختار طایفه‌ای و اجتماعی ایل حیاتی است.
با توجه به اهمیت این آیین در انسجام اجتماعی، پیشنهاد می‌شود مطالعات آینده به بررسی تطبیقی گوگری با آیین‌های همیاری در دیگر ایلات لری پرداخته و تحلیل شود که چگونه ساختارها و ارزش‌های بومی در مقابله با تغییرات اجتماعی و اقتصادی پایدار باقی می‌مانند. چنین پژوهش‌هایی می‌تواند به درک بهتر نقش آیین‌های همبستگی در مدیریت منابع جمعی و تقویت سرمایه اجتماعی در جوامع عشایری کمک کند.

نویسنده: دکتر علی مرادی بهمئی