بازی بومی الختُر (الختور)؛ بازنمایی همبستگی، مهارت و سنت در ایل بهمئی

به گزارش پایگاه خبری عصر آشنا: دکتر علی مرادی بهمئی در یاداشتی بازی بومی الختُر (الختور)؛ بازنمایی همبستگی، مهارت و سنت در ایل بهمئی دانسته اند.

مقدمه
بازی‌های سنتی، بخشی از میراث ناملموس فرهنگی هر قوم و ملتی هستند که فراتر از سرگرمی، حامل ارزش‌ها، مهارت‌ها و آموزه‌های اجتماعی‌اند. بازی «الختُر» یا «الختور» یکی از بازی‌های بومی ایل بهمئی در جنوب غرب ایران است که در میان نوجوانان این ایل به عنوان نمادی از چالاکی، همکاری و رقابت سالم رواج دارد. این بازی با قواعد ویژه، فضای فیزیکی خاص و نظام امتیازدهی منسجم، بازتابی از سبک زندگی عشایری و فرهنگ شفاهی بهمئی است. نگهداری و ثبت چنین بازی‌هایی در دوران معاصر اهمیت فراوانی دارد؛ چرا که پیوند انسان و طبیعت، فعالیت بدنی و آموزش جمعی را به‌صورت تجربی و از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌کنند.
این نوشته با هدف معرفی بازی «الختُر»، تحلیل واژه‌شناختی آن، بررسی ویژگی‌های فرهنگی، اجتماعی و تربیتی و ارائه راهکارهایی برای حفظ و زنده‌نگه‌داشتن آن، نگارش یافته است.
توصیف مردم‌نگارانه بازی «الختُر»
بازی «الختر» به صورت گروهی در زمین‌هایی به ابعاد حدود ۲۰ متر طول و ۱۰ متر عرض انجام می‌شود. زمین بازی معمولاً خاکی یا پوشیده از چمن نرم است و بازیکنان در همه مراحل بدون کفش و با پای برهنه رقابت می‌کنند. این بازی در گروه‌های سه‌نفره، پنج‌نفره و حتی هفت‌نفره برگزار شده و یک داور محلی با تجربه نظارت بر روند بازی دارد.
زمان بازی محدود نیست و تا زمانی که تمامی بازیکنان یک تیم از دور بازی حذف نشوند، ادامه می‌یابد. این ویژگی، «الختر» را به نوعی ماراتن استقامتی و تاکتیکی بدل کرده است که تمرکز، سرعت و هماهنگی گروهی را می‌طلبد.
در طول بازی، بازیکنان باید با استفاده از سرعت، مهارت و هماهنگی، از تصاحب پای حریف جلوگیری کنند و درعین‌حال با دقت در محدوده زمین باقی بمانند. رها کردن پا در حین بازی، خروج از زمین و تماس زانو با زمین خطا محسوب شده و منجر به حذف بازیکن خاطی می‌شود. در صورت تساوی نیز، دو بازیکن منتخب از هر تیم رقابت نهایی را برای تعیین برنده برگزار می‌کنند.
تحلیل واژه‌شناختی «الختر / الختور»
واژه «الختر» یا «الختور» در گویش لری بهمئی دارای ریشه‌های عمیق زبانی است که از دو بخش تشکیل شده است: پیشوند «الـ» و ریشه «ختر» یا «ختور». در زبان محاوره‌ای لری، پیشوند «الـ» غالباً حالت امری یا تأکیدی دارد. ریشه «ختر» به معنای یورش بردن، جستن، حرکت سریع یا خطر کردن است که معادل آن در فارسی معیار واژه «خطر» (به معنای تهدید یا ریسک) است. در گویش بهمئی، افزودن پسوند «-ور» به «ختر» به شکل «الختور» فرم آهنگین‌تری ایجاد می‌کند که در خطاب‌های هیجانی و نمایشی کاربرد دارد.
بنابراین «الختر / الختور» معنای عملی و کاربردی خود را در قالب یک دستور به یورش بردن، حرکت سریع و چالاکی به هنگام بازی به نمایش می‌گذارد و گویش‌وران با این واژه هم هیجان و هم هدف بازی را انتقال می‌دهند.
ویژگی‌های فرهنگی، تربیتی و اجتماعی بازی
بازی «الختر» با ساختار گروهی و رقابتی خود، بستر مناسبی برای آموزش مهارت‌های اجتماعی و تربیتی نوجوانان فراهم می‌آورد. مهم‌ترین ویژگی‌های این بازی عبارت‌اند از:
۱٫ تقویت همبستگی و همکاری گروهی: بازیکنان ناگزیرند به دقت به رفتار یکدیگر توجه کنند و با هماهنگی، نقشه‌های تاکتیکی برای پیشروی اتخاذ نمایند.
۲٫ ایجاد حس مسئولیت فردی: هر حرکت و تصمیم فرد بر نتیجه تیم اثرگذار است و این مسئله باعث رشد مسئولیت‌پذیری می‌شود.
۳٫ افزایش هیجان مثبت و روحیه رقابت سالم: بازی در فضای آزاد و بدون خشونت، موجب تخلیه هیجانات طبیعی نوجوانان شده و آن‌ها را به خودمهاری و رعایت قوانین تشویق می‌کند.
۴٫ ترویج آمادگی جسمانی و سلامت: حرکات متنوع، سرعت و تحمل بدنی که در بازی ضرورت دارد، نقش مهمی در سلامت جسمی و روانی شرکت‌کنندگان دارد.
۵٫ حفظ هنجارها و قواعد اجتماعی: داور به عنوان ناظر منصف، تضمین می‌کند که بازی به شکل منظم و عادلانه ادامه یابد و بازیکنان به قواعد احترام بگذارند.
قوانین و نظام امتیازدهی
بازی «الختر» قواعد روشنی برای تعیین خطا و امتیاز دارد. از جمله:
۱٫ در حین بازی، رها کردن پا یا انگشت پا خطا بوده و منجر به حذف بازیکن خاطی و امتیاز به تیم مقابل می‌شود.
۲٫ خروج از محدوده زمین بازی یک امتیاز منفی برای فرد خاطی دارد و او از بازی حذف می‌شود.
۳٫ تماس زانو با زمین به منزله شکست و حذف بازیکن است.
۴٫ خشونت عمدی و آسیب رساندن به حریف ابتدا با تذکر و در صورت تکرار با اخراج مواجه می‌شود.
۵٫ در صورت تساوی، دو بازیکن منتخب از هر تیم به رقابت نهایی می‌پردازند تا برنده مشخص شود.
اهمیت حفظ و ثبت بازی «الختر»
با تغییر سبک زندگی، ورود فناوری‌های نوین و کاهش بازی‌های بومی، «الختر» همچون دیگر بازی‌های محلی در معرض فراموشی است. حفظ این میراث ناملموس نه‌تنها به معنای حفاظت از یک سرگرمی ساده، بلکه پاسداشت یک نظام آموزشی، فرهنگی و زیستی است که نسل‌های پیشین به ما منتقل کرده‌اند.
برای زنده نگه داشتن «الختر» راهکارهای زیر پیشنهاد می‌شود:
۱٫ مستندسازی میدانی: ثبت و ضبط اجرای بازی با فیلم، عکس و روایت‌های شفاهی از بازیکنان، داوران و مربیان محلی.
۲٫ آموزش و ترویج در مدارس و کانون‌های فرهنگی: ایجاد دوره‌های آموزشی و برگزاری مسابقات منطقه‌ای با هدف جذب نوجوانان.
۳٫ ثبت ملی و جهانی: پیگیری ثبت بازی «الختر» در فهرست میراث فرهنگی ناملموس کشور و تلاش برای معرفی آن به سازمان‌های جهانی مانند یونسکو.
۴٫ استفاده از رسانه و فضای مجازی: تولید محتواهای مستند، آموزشی و تبلیغی در شبکه‌های اجتماعی برای آشنایی نسل جوان با این بازی.
۵٫ گنجاندن در برنامه‌های گردشگری فرهنگی: معرفی بازی به گردشگران و استفاده از آن در جشنواره‌های محلی برای شناساندن فرهنگ بهمئی.
نتیجه‌گیری
بازی «الختر» یا «الختور» یک نمونه برجسته از بازی‌های محلی است که بازتاب‌دهنده فرهنگ، زبان و سبک زندگی ایل بهمئی به شمار می‌آید. این بازی نه تنها عرصه‌ای برای تحرک جسمانی و تخلیه هیجان نوجوانان است، بلکه بستری برای آموزش مهارت‌های اجتماعی، تقویت همکاری و پرورش مسئولیت‌پذیری فردی فراهم می‌آورد. تحلیل واژه‌شناختی «الختر» نشان می‌دهد که این واژه حامل مفاهیم عمیقی از شجاعت، سرعت و هماهنگی است که در لایه‌های معنایی زبان لری بهمئی ریشه دارد.
در عصر تحولات سریع فرهنگی و اجتماعی، حفاظت و بازتولید چنین بازی‌هایی اهمیت ویژه‌ای دارد. با استفاده از روش‌های مستندسازی، آموزش، ثبت رسمی و رسانه‌ای، می‌توان «الختر» را از خطر فراموشی نجات داد و به نسل‌های آینده منتقل کرد. حفظ «الختر» به معنای نگهداری بخشی از هویت قومی و انسجام اجتماعی ایل بهمئی است و الگویی برای توجه به میراث فرهنگی بومی سراسر ایران.

نویسنده: دکتر علی مرادی بهمئی